‘ผ่าจ้านผี-พิธีตัดสายผัวสายเมีย’ ภูมิปัญญาของชาวล้านนา

พิธีกรรมที่ช่วยให้คู่ชีวิตไม่ตรอมใจตายไปตามกัน

– – – – – – – – – –

“ผ่าจ้านผี” หรือ “ตัดสายผัวสายเมีย” คือพิธีกรรมเกี่ยวกับศพของทางล้านนา ซึ่งช่วยในการจัดระเบียบความสัมพันธ์ใหม่ระหว่างคนเป็นกับคนตาย

ในพิธีนี้ มัคทายกจะเรียกคู่สามีหรือภรรยาที่ยังมีชีวิตอยู่มายืนข้างศพหันหน้าออกจากร่างผู้ตาย ในมือของผู้นำพิธีมีกรวยใบตองก้านกล้วย ซึ่งภายในมีข้าวตอกดอกไม้ธูปเทียนร้อยเส้นฝ้ายสายสิญจน์อันเป็นสัญลักษณ์ของความสัมพันธ์สามีภรรยา แล้วให้คู่รักจับไว้อีกปลายด้านหนึ่งขณะทำพิธี

“บัดนี้สูเจ้าทั้งสองได้ตายจากกันไป สูผู้ถึงแก่กรรมนามว่า…ได้ตายไปสู่โลกภายหน้าตายเป็นผีหนีเป็นเปิ้นไปแล้ว หื้อไปเสาะเอาของกินของทาน บุญบารมีแก่กล้า หื้อไปเกิดเป็นเทวบุตรเทวดาอยู่บนสวรรค์ชั้นฟ้า ถ้าบุญบารมีบ่ได้เกิดเป็นเทวบุตรเทวดาอยู่ใช้หนี้ใช้กรรม หื้อไปเกิดเป็นคนไปอยู่ในโลกภายหน้าหื้อเป็นบ่าว ส่วนคนที่อยู่ทางหลังมีนามว่า…หื้ออยู่กับลูกเต้า สร้างสมภารบารมีอยู่ค้ำชูดูแลบวรพุทธศาสนาหื้อสืบยามสาวกว้าง หื้อเป็นสาวอยู่ในโลกนี้ต่อไป


“ตสส วนน โอม ไม้ต้งตาบลาย (ชื่อไม้จำพวกหวายอยู่ในป่าเนื้อไม้จะมีลักษณะเป็นลาย) กูจักไล่วัว ควายแห (วัวควายที่จับยาก) บ่หื้อเข้าบ้าน กูจักผ่าจ้านหื้อผีและตนออกจากกันเสียเนอ โอม สหจาก”

กล่าวจบ มรรคทายกเป่าพรวดไปที่มีดในมือ แล้วตัดฉับลงที่กรวยใบตองก้านกล้วยให้ขาดสองท่อนโดยคมมีดเดียว กรวยชิ้นหนึ่งมัคทายกจะเก็บไว้ทำพิธีต่อไป อีกชิ้นให้คู่รักไปวางไว้บนหิ้งพระ

“บัดนี้ข้าพเจ้ามีนามว่า……ได้แบ่งสวยข้าวตอกดอกไม้ ตัดสายผัวเมียอยู่คนละโลกแล้ว ข้าพเจ้าขอฝากตัวเป็นอุบาสก อุบาสิกา สืบศาสนาของพระพุทธเจ้าหื้อเจริญก่านกุ่งรุ่งเรื่องสืบยาวต่อไปภายหน้า”

เมื่อสายใยถูกตัดขาดสะบั้นแล้ว มัคทายกแนะให้ผู้ยังอยู่ให้รีบเดินห่างจากร่างคนรัก ห้ามแม้แต่จะหันหลังกลับมามอง

กรวยดอกไม้นำไปไว้ที่หิ้งพระประมาณชั่วโมงหนึ่ง แล้วจึงเอาไปวางไว้ที่โคนต้นไม้ บางแห่งนิยมนำกรวยไปวางไว้นอกบ้านทันทีที่เสร็จพิธีกรรม…

หลังจากที่ฝ่ายสามีหรือภรรยาประกอบพิธีกรรมตัดสายผัวเมียแล้ว ถือว่าตัดขาดจากกันโดยสิ้นเชิง นับเป็นอันสิ้นสุดสำหรับชีวิตคู่ คนที่ตายไปก็ไม่ห่วงอาลัยคนที่มีชีวิตอยู่ ส่วนคนที่มีชีวิตอยู่ก็ได้ “ตัดใจ” ไปพร้อมกับการ “ตัดฝ้ายสายสิญจน์” ยอมรับสภาวะความจริงของการจากลาและเพียรสร้างบุญบารมีของตนในภพนี้ต่อไป

“…หื้อเป็นสาวอยู่ในโลกนี้ต่อไป…” มัคทายกกล่าวด้วยความหมายเชิงอนุญาตให้ฝ่ายที่ยังมีชีวิตอยู่สามารถมีคู่ครองใหม่ได้ โดยไม่ผิดศีลธรรม ดังมนต์ “ผ่าจ้านผี” ที่มัคทายกได้บริกรรมไว้

พิธีกรรมโบราณนี้พบได้ทางภาคเหนือ เรียกว่า “ผ่าจ้านผี” หรือ “ตัดสายผัวสายเมีย” เป็นการตัดสายสัมพันธ์ระหว่างคนเป็นกับคนตาย ‘ผ่าจ้าน’ คือพิธีไสยศาสตร์โบราณที่ทำให้คนแยกจากกัน มีข้อสังเกตว่าผู้ที่จะไปร่วมประกอบพิธี ‘ผ่าจ้านผี’ กับมรรคทายกจะเป็นสามีหรือภรรยาเท่านั้น ไม่นิยมทำกับญาติพี่น้องหรือบุตรธิดา

พิธีกรรมนี้เป็นความเชื่อและเป็นธรรมเนียมนิยมที่คนล้านนาปฏิบัติกันมาแต่ครั้งโบราณสืบต่อมาจนถึงปัจจุบัน และชาวล้านนาเชื่อต่อไปอีกว่าหากสามีภรรยาคู่ใดที่ไม่ประกอบพิธีกรรมนี้ ฝ่ายที่มีชีวิตอยู่ก็จะมีแต่ความเศร้าหมอง คิดอาลัยอาวรณ์คู่ของตน และอาจมีอันเป็นไปต้องตายตามกันไปในไม่ช้า

แม้ความรักความผูกพันจะไม่สามารถตัดขาดง่ายดังเส้นฝ้ายสายสิญจน์ แต่พิธี “ตัดสายผัวสายเมีย” นี้ ก็เป็นภูมิปัญญาที่เป็นรูปธรรมให้เริ่มต้นยอมรับความจริงของการตัดแยกภพภูมิ ไม่ได้อยู่ร่วมหอรอลงโลงไปด้วยกันอีกแล้ว

เรียบเรียงจาก จดหมายข่าวสำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, ปีที่ ๓ ฉบับที่ ๓ กรกฏาคม-กันยายน ๒๕๔๔

คลิปวีดีโอ ตัดสายผัวสายเมีย บ้านทับหมาก ลำปาง https://www.youtube.com/watch?v=7ydG6z61-ec

คลิปวีดีโอ พิธีกรรม ตัดส่วน สามีภรรยา
https://www.youtube.com/watch?v=IlKgBqiVCbU